ZINTUIG
By Titus Meeuws
Hoe ontstaat een kunstwerk? Wat is de rol van het publiek en wat doet die met een kunstenaar? Waar begint succes en waar kan het eindigen? Wat is de magie achter een kunstwerk? In deze serie blikt kunstschilder Titus Meeuws met artiesten terug op de wording van hun beste kunstwerken. Hierover horen we schrijvers, filmmakers, schilders, beeldhouwers en componisten vertellen. Maar ook een galeriehouder, een life coach en kunstverzamelaars zijn te horen over gemeenschappelijke vraagstukken, maar andere oplossingen.
ZINTUIGFeb 25, 2023
Bonus aflevering. KUNST EN DE MARKT. Over kunst verkopen en kopen, verleiding, betovering, complotten en de nieuwe kleren van de keizer. Met Hans Heintz, Louis Visser en Wijnand van Dam
Contact:
info@portretvanmijnhuis.nl
Zonder publiek is een kunstwerk niets. Het bestaat pas als wij het zien, als we het ervaren. Tot dat moment blijft het slechts materiaal. Voor het bestaan ervan is het dus noodzakelijk dat wij het te zien krijgen. en daarvoor is veel nodig.
Alles wat geld oplevert en aandacht verdient, vraagt om marketing. In deze aflevering probeer ik twee essentiële elementen van elkaar te scheiden: Het waarachtige idee en de verleiding. Of in directere zin: Het waarachtige kunstwerk en de marketing. Kunnen ze zonder elkaar? Ja, in zekere zin wel. Maar wat houd je dan over?
Ik zag de documentaire Kumaré (Vikram Gandhi, 2011). Deze documentairemaker had het vermoeden dat veel goeroes volgelingen krijgen zonder een eerlijke wijze boodschap. Hij bewijst in deze film op een zeer eigenzinnige wijze dat dit vermoeden juist is.
Met lifecoach Wijnand van Dam open ik deze aflevering als we spreken over verwondering, verwachting en betovering. Huizen deze in iets wat we gepresenteerd krijgen, of in ons eigen hoofd? Of in beide?
We komen te spreken over kennis en talent. Wat is kennis zonder talent. En wat is talent?
De volgende spreker in deze aflevering is ondernemer en kunstverzamelaar Hans Heintz (Collectie l'Impression). Ik zoek hem op in zijn kantoor als hij net bezig is een nieuw kunstwerk aan te schaffen via een online veiling. "Het is een ziekte", zegt Hans als hij toegeeft dat hij maandelijks z'n spaarrekening aanbreekt om veel kunst aan te kunnen schaffen. Hoe kijkt hij tegen zijn investering aan? Is het waar dat kunst pas echt veel opbrengt als de kunstenaar dood is? Wat is belangrijker voor een verzamelaar; de kunstenaar of het kunstwerk? Waarom wil een koper een kunstwerk in z'n bezit hebben, terwijl je ook vrij bent om kunst te gaan bekijken in een museum? Waarin zit het verschil tussen een origineel kunstwerk en een print?
Na m'n bezoek aan Hans Heintz zoek ik een heel andere verzamelaar op: Louis Visser. Hij verzamelt niet alleen, maar schildert zelf ook. Tijdens een kop koffie discussiëren we over het belang van 'plein air' schilderen (het schilderen in de buitenlucht, midden in het onderwerp van het schilderij). Van foto's schilderen is volgens Louis een angst om af te wijken van een realistisch beeld. "Weaknesses make your style" haalt hij aan om duidelijk te maken dat perfectie helemaal geen rol speelt in de kwaliteit van een schilderij. Louis legt uit dat hij het liefst werk aanschaft dat buiten ter plekke gemaakt is. Geld speelt hierin voor hem geen enkele rol. Soms betaalt hij veel te veel voor een schilderij. "Dat geld daar kom ik wel weer overheen. Maar het missen van een kunstwerk dat ik had kunnen hebben, daar lig ik van wakker." Zo komen we te spreken over wat geld is. Tot slot spreken we over het verkopen van Louis zijn eigen schilderijen. Hij is een echte verzamelaar: Kopen doet hij liever dan verkopen.
www.titusmeeuws.com
4 REFLECTIE Met kunstschilder Cornelis Lemair en schrijfster en beeldhouwer Mohana van den Kroonenberg. Over stotteren, jeugdboeken, techniek, beeldhouwen, schilderen, Vermeer, Rembrandt
Mohana van den Kroonenberg besloot op haar vijfde om een ieder geval een jaar helemaal niet meer te praten. Haar stotterprobleem vormde zo’n grote belemmering dat ze er een geheim van maakte. Niemand mocht het weten. Het geheim werd groter dan het probleem zelf. Inmiddels is ze bevrijd van deze belemmering en de frustratie dankzij haar kinderboek Dodo dat uitgegeven werd door De Vier Windstreken. Mohana is ook beeldhouwer. Versterken die twee disciplines elkaar? Waar liggen de grote verschillen? Mohana wil zo onafhankelijk mogelijk zijn in het schrijven, terwijl ze bij het beeldhouwen eerder bereid is om concessies te doen voor een klant. Je kan niet direct vanuit je gevoel werken, wat met beeldhouwen wel mogelijk is. “Een boek gaat altijd door je hoofd, want je moet de grammatica en de woorden omzetten”, zegt Mohana. Tijdens het beeldhouwen kan ze zich af laten leiden door haar kinderen bijvoorbeeld, “want een idee is niet rationeel. Het is gevoelsmatig en dat verlies ik niet als ik bezig ben.” Bij een beeld overzie je bovendien het hele werk als je er omheen loopt. Je boek zal je toch telkens helemaal moeten lezen. En dat heeft Mohana honderd keer gedaan tijdens het proces. Als Mohana de term ‘passage’ aanhaalt blijkt deze zowel een overeenkomst als een verschil te zijn tussen schrijven en beeldhouwen. In beide disciplines worden passages gebruikt: Waar de ene lijn overgaat in de andere, of de ene bolling in de ander, spreken we in het beeldhouwen van passages. In het boek worden de scenes passages genoemd. Deze bereikt de schrijver dmv de witregel, een ademhaling. Een witregel is in feite tijd. En tijd speelt geen rol in een beeldhouwwerk.
De uitgever is in wezen de brug tussen de schrijver en de lezer. Mohana vertelt over de samenwerking met de redacteur. Kritiek op haar werk als schrijver komt bij Mohana harder aan dan wanneer het over haar als beeldhouwer gaat. Iets aanpassen in was of klei is veel simpeler dan een manuscript omgooien.
Cornelis Lemair lijkt er vrij helder over te zijn: De kwaliteit van een schilderij openbaart zich in de techniek. “Ik weet niet of ik gelukkig ben. Maar ik weet ook niet of ik ongelukkig ben”, antwoordt Cornelis op m’n eerste vraag over geluk. Voor mij was dat antwoord positief en een reden om direct naar de volgende vraag te gaan. Cornelis zijn 17e eeuwse schilderijen zijn bekend. Hij vertelt dat het werkproces hieraan volledig intuïtief is, al zou het werk anders doen verwachten. Regels zijn alleen voor de gevallen waar het niet goed gaat concluderen we allebei. Maar als Cornelis z’n werk zo nu en dan nakijkt op de Gulden Snede of een radiale compositie blijkt hij daar niet van afgeweken te hebben, zonder dit bewust toegepast te hebben. Cornelis vertelt over het hoge niveau van Willem Kalf. “Daar moet ik onder blijven. Projecteer mij in die tijd en dan ben ik een kleine jongen”, zegt hij. Het hoogtepunt van de Nederlandse schilderkunst hebben we misschien al drie eeuwen achter ons liggen. Verder vergelijken we Rembrandt met Geert de Lairesse, Rubens, Ingres, Vermeer, maar ook Van Gogh komt voorbij.
Zitten de kwaliteit en magie achter een kunstwerk echt alleen in techniek? Bij deze vraag komen op de chimpansee Congo. Deze chimpansee werd door de antropoloog Desmond Morris achter de schildersezel gezet en maakte zo’n 400 prachtige abstracte schilderijen. Deze zijn later op een veiling voor hoge bedragen verkocht zonder dat mensen wisten dat de schilderijen door een aap gemaakt waren. “Een aap kan niet schilderen”, stelt Cornelis. Biologisch bestaat er geen verschil tussen mens en aap, zij het gradueel. Wij mensen kunnen reizen in de tijd, reflecteren en filosoferen. En daarmee kunnen we kunst maken.
Toch gaat creëren het beste wanneer we ons mee laten nemen door het moment. Is dat niet wat Nietzsche als ‘Vertierung” omschreef?
contact: info@portretvanmijnhuis.nl
3. SUCCES EN AUTHENTICITEIT. Over het spanningsveld tussen vraag en aanbod. Met Pantaleon Hajenius, Hisko Hulsing, Leo van Heijningen en Francien Krieg.
In deze aflevering spreken we niet alleen over het creëren van kunst, maar over de kunstenaar achter de creatie. Wat doen succes, werkdruk, verwachtingen en kritiek met de kunstenaar?
Als eerste bezoek ik kunstenaar Pantaleon Hajenius op zijn atelier. Hij was de eerste kunstenaar die ik als kind leerde kennen en vormde daarmee onwillekeurig een voorbeeld. Had Pantaleon zelf ook voorbeelden? Hij vertelt over Paul Klee waar hij jaren naar gekeken heeft. Maar inmiddels hoeft hij niet meer "binnen zijn kaders" te werken. Via Paul Klee komen we op Vincent van Gogh. We zoeken naar het genie in Van Gogh, iets wat Pantaleon 10 jaar geleden voor het eerst in een schilderij van van Gogh ontdekte. Zou van Gogh veel bezig zijn geweest met wat de mensen in zijn schilderijen zouden zien? Laat Pantaleon het zelf koud wat mensen in zijn werk zien?
Later bezoek ik filmdirector Hisko Hulsing in zijn studio in Amsterdam. Hem wil ik laten vertellen over de series die hij produceert voor Amazon Prime en Netflix en de druk die deze projecten met zich mee brengt. Hoe houd je daarin vast aan je beeld dat je wil verwezenlijken?
Leo van Heijningen zoek ik op in zijn Haagse galerie, Kunstzaal van Heijningen. Ik kleed het hele gegeven van kunstenaar zijn uit met de vraag: Zou een kunstenaar nog kunst maken als hij weet dat hij voor de rest van zijn leven op een onbewoond eiland doorbrengt? Hoe belangrijk is publiek?
Tot slot ga ik naar kunstschilder Francien Krieg. Zij kreeg veel reacties op haar naakte van dames op leeftijd. Wat deed deze kritiek met haar en haar werk?
website: titusmeeuws.com
contact: info@portretvanmijnhuis.nl
2. KAN KUNST DE WERELD VERANDEREN? Over kunst als verzet, over angst en overleven en mensen bereiken met beelden. Met Wijnand van Dam, Mark Schalken en Farhad Foroutanian
Een kunstenaar krijgt dagelijks de uitgelezen kans om onze leefomgeving op een verrassende manier te belichten en te bevragen, omdat deze werkt zonder standaard protocollen, CAO’s en werkschema’s. Kan een kunstenaar ook onze wereld veranderen?
Life Coach Wijnand van Dam vertelt over de Wereld van Winst en Verlies. Wij hebben die zelf geschapen, bewust en onbewust. We zullen allemaal moeten voldoen aan het plaatje dat die wereld van ons vraagt. We leven niet meer vanuit onszelf, maar vanuit ons hoofd. We passen ons aan door een bedacht zelfbeeld te creëren, de zgn ego-mind. Wijnand van Dam legt uit waar onze gedachten vandaan komen, wat het bewustzijn en het onbewuste zijn en hoe die twee zich tot elkaar verhouden. Ons bewustzijn maakt deel uit van het collectieve onbewuste. Hij praat over waar angst vandaan komt. De Wereld van Winst en Verlies draait op angst.
In het vecht-vlucht-systeem ligt de kiem van angst- en paniekstoornissen. Dit systeem wordt geregeld vanuit ons reptielenbrein. Het reptielenbrein opereert ahw onafhankelijk in ons gehele brein en kan geen onderscheid maken tussen bedachte angst en reële angst. Het reageert feilloos op iedere vorm van angst en jaagt stress hormonen direct door het lichaam, of er nu sprake is van werkelijke paniek of bedachte paniek. Als dit (te) vaak gebeurt blijft het stresssysteem aan staan. Mensen die hier onder lijden krijgen ernstige stress klachten.
Het gehele gesprek met Wijnand van Dam is terug te zien op youtube
Grafisch vormgever Mark Schalken wil met zijn project De Vleesvrije Stad een vleesvrij Amsterdam realiseren in 10 jaar. De eerste stap is gezet met zijn gelijknamige boek. De Vleesvrije Stad is een graphic novel met 10 stripverhalen, getekend door 10 tekenaars die 10 sectoren in de maatschappij belichten. Mark Schalken haalde zijn inspiratie oa uit de boeken van John Maxwell Coetzee en uit het boek Dieren Eten van Jonathan Safran Foer.
We spreken over het verschil tussen het overbrengen van een boodschap via tekeningen en via het geschreven woord. Over verschillende manieren van actie voeren. Over activisten die zichzelf vastlijmen in musea. Mark Schalken voerde zelf actie in Het Stedelijk Museum in Amsterdam. Niet door zich vast te lijmen, maar door in gesprek te gaan met de directie over de rol van Het Stedelijk als koploper waarmee ze een voorbeeld zouden kunnen geven in het voeren van een vegetarisch beleid.
Ik vertel over de duurzaamheid van een verandering die kunst teweeg kan brengen. Ik zag Das Leben der Anderen van Florian Henckelin 2006. Na het zien van deze film heeft een tijd geduurd voordat ik mezelf toeliet weer onbekommerd romantisch werk te maken.
Eenzelfde gevoel van schaamte voor ons onbekommerde vrije leven voelde ik ook toen ik kunstenaar en politiek tekenaar Farhad Foroutanian opzocht voor een gesprek in deze aflevering. Farhad groeide op in Teheran tijdens de revolutie en de oorlog. Hij vertelt over de angst en intimidatie in een land waar alles en iedereen gebukt gaat onder een regiem met voortdurende dreiging. In 1986 kwam Farhad naar Nederland. Ontroerend is om hem te horen vertellen hoe hij één van zijn Iraanse vrienden terugvond in Köln. Ik zoek tijdens het gesprek naar een antwoord op de vraag hoe het mogelijk is dat mensen kunnen moorden om een gedachtegoed in stand te houden. Farhad legt het als volgt uit: Alles bestaat uit één geheel. Vanaf het moment dat iemand zich apart gaat zien van dit geheel ontstaat er in feite al gevaar. Er zijn geen ik en jij, zegt Farhad. We zijn allemaal één.
1. HET BEGIN. Hoe behoud je originaliteit? Wat doe je met een goed idee? Is kopiëren hetzelfde als imiteren? Hoe blijf je jezelf opnieuw uitvinden? Met Michel Huisman en Leonard Evers
Vanaf het moment dat ik in tegenlicht een bouwterrein zag deformeren tot een abstract ritmisch geheel, wist ik dat ik schilder wilde worden. Ik was 8 jaar. Het was het perfecte moment geweest waarop alles samenkwam. Kun je een moment vastleggen in een schilderij?
Sprekers in deze aflevering zijn kunstenaar Michel Huisman en componist, dirigent en presentator NPO Klassiek Leonard Evers.
Een idee maak je niet, een idee krijg je. “Het kunstwerk is niet van de kunstenaar, het is een creatie die via de handen van de kunstenaar tot stand moest komen”, stelt kunstenaar Michel Huisman. Hij ontwierp oa Het Maankwartier in Heerlen. Een haastig geknutselde maquette bleek de oplossing voor de grootste probleemwijk in zijn stad Heerlen. Huisman stuurde het bouwproject aan als kunstenaar. Hoe kreeg hij dit voor elkaar, zonder enige ervaring in de bouwsector? “Maak je zo klein, dat het grotere jou bereiken kan”, zo haalt hij Plato aan tijdens ons gesprek. Hij probeert ‘leeg’ te blijven om te kijken wat er komen moet. Michel Huisman is niet bang voor het witte doek. Hij knalt er gewoon wat op. Hij vertelt over de mentaliteit van tachtiger Lodewijk van Deyssel die uren kon wachten tot iets zich op het papier aandiende. De angst voor het witte papier werkte verlammend. We spreken over jezelf herhalen en voorkomen dat dit een foefje wordt. Hierbij komt de Japanse kunstenaar On Kawara ter sprake die dagelijks met een bootje hetzelfde meer opging en de datum van de dag op een paneeltje schilderde.
Michel Huisman riskeerde een gevangenisstraf toen hij weigerde zich in te schrijven in de Kamer van Koophandel. Hij verdroeg het niet zich in te schrijven in een register dat stelt dat hij ”werk maakt met het oogmerk er materieel op vooruit te gaan.” Hij vertelt over de rechtszaken die hierop volgden.
Leonard Evers legt uit waarom herhaling en imitatie hem altijd al gefascineerd hebben. Het herhalen van wat ooit al gemaakt is brengt kennis en vaardigheden met zich mee die de geheimen van componisten blootleggen die hij van kinds af aan al bewonderde, zoals die van Rogier van Otterloo. Is een herhaling een imitatie? En is een imitatie zwakker dan een nieuwe creatie? Bestaat er wel pure imitatie? Bestaan er eigenlijk wel geheel nieuwe creaties, zonder enige vorm van imitatie? Zijn hierin verschillen als je ze beziet vanuit schilderkunst en muziek? Ik geef toe dat ik schilder in de stijl van het impressionisme en leg uit vanuit welke beweegreden dit gebeurt.
contact: info@portretvanmijnhuis.nl
Trailer
In deze serie van vier afleveringen blikt kunstenaar Titus Meeuws met artiesten terug op de wording van hun beste kunstwerken. Hierover horen we schrijvers, filmmakers, schilders, beeldhouwers en componisten vertellen. Maar ook een galeriehouder, een life coach en kunstverzamelaars zijn te horen over gemeenschappelijke onderwerpen.
Hoe ontstaat een kunstwerk? Wat is er allemaal voor nodig? En wat gebeurt er met een kunstwerk wanneer het een eigen leven gaat leiden binnen het publiek? Welke invloed heeft dit op de maker? Kunnen we kunst definiëren?
In ZINTUIG behandelen we het ontstaan en het verkopen van kunst van boven naar beneden en van links naar rechts. We spreken over het omgaan met kritiek, tijd(sdruk), verwachtingen, samenwerken, elkaar bereiken en bewegen, creativiteit en discipline.
Documentaire Zintuig is in feite een avontuurlijk en filosofisch luister-handboek voor iedereen die het helemaal zou willen gaan maken.